✎ Zen Zien Tekenen en de Chinese schilderkunst (2)

 De Tao in de tekening. Door Nelleke Metselaar
“Indien men gebruik maakt van een lineaal en passer ontstaat een dood schilderij.  Maar indien men waakt over de levensgeest en zich concentreert op een ding, ontstaat een waar schilderij.”

Deze uitspraak is van Wu Daozi, ook wel de Michelangelo van de Tang-dynastie genoemd (7e eeuw in China).
Eerder schreef ik over de levenskracht, de chi, die zowel in het Zen Zien Tekenen van Frederick Franck als in de oude Chinese schilderkunst zo’n belangrijke rol speelt. Hier wil ik graag wat verder ingaan op de filosofische stroming die een grote invloed had op de Chinese schilderkunst, het Taoïsme.
Eerst iets over de filosofie zelf:
Het Taoïsme[1] komt op in het China van de 3e eeuw voor Christus. Zij legde het accent op de innerlijke vrijheid van de mens. De Taoïsten waren – anders dan de Confucianisten in dezelfde tijd - van mening dat deugdzaamheid niet volgens strenge leefregels hoeft te worden aangeleerd maar vanzelf ontstaat als men zich vrij maakt, zijn geest opent en zich afstemt op de Tao: de juiste weg en de vitale levenskracht. Het je geestelijk afstemmen op de (levens)weg en levenskracht is volgens hen alleen in het moment, in de directe ervaring, te vinden Om daar te komen beoefende men ‘wu wei’: doen door niet te doen. Het niet-doen, het afzien van handelen, schept ruimte om de dingen zich op een natuurlijke wijze te laten ontwikkelen. Dat is overigens wat anders dan passief zijn: wu wei betekent vooral dat men niet handelt voor zichzelf. Je laat je dus niet leiden door eigen obsessies, maar bekijkt met een open geest wat zich nu aandient. 

Omdat de Chinese filosofen tegelijk dichter en kunstenaar waren, bepaalde het Taoïsme ook de ontwikkeling van de landschapsschilderkunst in China. De beoefening van het afstemmen op de directe ervaring was voor filosoof-kunstenaars belangrijker dan het schilderen naar directe waarneming. Het ging erom dat men zich innerlijk een beeld vormde van het landschap, en het schilderen daarna verliep vervolgens vanuit een spontane impuls. Zo kan het zelfs een soort performance worden, een spirituele daad waarin de Tao zich manifesteert. Zo ontstaat er soms meer een schildering van de Tao dan een schildering van het landschap. Van de kunstenaar Chang tsao (8e eeuw) wordt bijvoorbeeld gezegd dat hij zichzelf eerst ‘leeg’ maakte voor het witte doek, om daarna als een wervelwind over het doek te gaan - eigenlijk een vroege vorm van ‘action painting’... 
Om zo spontaan en vanuit een innerlijk beeld, te kunnen schilderen was wel een intensieve omgang met de vitale kracht van het landschap noodzakelijk. Wen Tong (11e eeuw), die beroemd was om zijn bamboeschilderingen, schilderde deze niet alleen, maar verbleef lang in de bamboebossen, nam bamboe mee naar huis nam, observeerde het, keek hoe het groeide en onderzocht de verschillen soorten onderzocht - men zegt van hem dat hij bamboe was.[2]
De beroemde chan-boeddhist Shitao in de 17e eeuw vond verder dat de kunstenaar zich los moest maken van alle techniek en ideeën over hoe het zou moeten: ‘Geen methode is mijn methode’ zou hij hebben gezegd. Alleen in de afwezigheid van het aangeleerde kan een spontane dynamiek van het nu ontstaan. Ook andere chan-kunstenaars streefden naar een geest die zuiver en leeg is. Schilderen zonder methode was voor hen een spontane expressie, niet geremd door conventies[3].

 De Japanse manier van inktschilderen, nog steeds bekend onder de naam Sumi-e, heeft een directe link met deze Chinese chan-kunstenaars: de chan-monniken brachten in de 14e eeuw hun filosofie en kunsten naar Japan waar deze een vruchtbare voedingsbodem vonden[4]. In de Japanse zen(chan)kloosters ondervonden deze kunsten in de loop van de tijd een verdere stilering en verfijning; het aantal handelingen en penseelstreken werd daarbij tot het minimum teruggebracht.
De Zen die wij hier vooral kennen van de zitmeditatie, en vaak vooral wordt gezien als een manier om ‘rust in het hoofd te vinden’, omvat dus veel meer. Het Taoïsme, met zijn accent op het ervaren van de levenskracht en de directe ervaring, is sterk verweven met Zen. Frederick Franck had dit al scherp voor ogen. Hij kiest steeds die uitspraken en haiku’s van oosterse zenmonniken die gaan over ‘wakker worden’: het ontwaken uit de beslommeringen in je hoofd en het contact maken met de levenskracht - die te vinden is in de natuur, in de bloemen, de wind en de geuren en in de mens. Juist dit wakker worden kan leiden tot directe en diepgaande ervaringen, wat we het Zien noemen... 
Zo bezien is Zen vooral een levenshouding. En de oefening om daar te komen is, wellicht meer nog dan de zitmeditatie, de handeling, het afstemmen op die vitale levenskracht of energie. Dit kun je vinden in je dagelijkse bezigheden - als je die met volle aandacht doet - of in de gezamenlijke beoefening van een Japanse zenweg of -kunst. Zoals het theeschenken, het boogschieten, of het Sumi-e penseelschilderen. Maar ook het Zen Zien Tekenen is zo’n zenweg[5]. In z’n essentie zou je kunnen zeggen dat het een mooie, verstilde manier is om af te stemmen op de levenskracht. 
En wat bijzonder dat we voor inspiratie dus, behalve uit de wat ‘strengere’ Zenuitspraken, ook kunnen putten uit een rijke bron van oude taoïstische filosofen-schilders...

Nelleke Metselaar

Zie ook: Zen Zien Tekenen en de Chinese schilderkunst (1)

 shen zhou poet 600x375 

Shen Zhou, Ming Dynasty (1368-1644). Het gedicht in de tekening luidt:
  White clouds sash-like
      wrap mountain waists,
The rock terrace flies in space
       distant, a narrow path.
Leaning on a bramble staff
       far and free I gaze,
To the warble of valley brook
       I will reply, whistling.

 

[3] Zo schrijft Lenie Otten in het ‘Inspiratieboek Zen Zien Tekenen’: “Er is geen manier waarop je tekent, er is alleen Zien”

[4] Vanuit Japan is Zen naar het westen gekomen, net als de zen-kunsten die wij in deze tijd ook nog kennen zoals de kunst (de Weg) van het boogschieten, de theeceremonie, de bloemsierkunst (Ikebana). Bij deze ligt de meditatie vooral in de handeling zelf. 

[5] Zowel de beroemde DT Suzuki - die Zen in de vorige eeuw naar het Westen bracht - als Kobori Nanrei Sohaku erkenden de Zen Zien Tekenweg van Frederick Franck als volwaardige Zen-weg.

Om te lezen

 

Een leuke stimulans om elke dag te tekenen (engelstalig artikel):

Nine things that happen when you carry your sketchbook non-stop

 

Interview met Zen Zien Tekenaar Arnold Vermeeren over zijn ervaringen met 'Urban sketching'

 

"Vrijdag jl. fietsten we over de hei en tekenden we de kudde...

Lees meer …

Links en literatuur

Links:

Literatuur:

Contact

Voor meer informatie kunt u Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken. opnemen.

Facebook

Bekijk het laatste nieuws op onze facebook pagina.

Nieuwsbrief

Wilt u ook op de hoogte blijven van onze activiteiten?
Schrijf u dan in voor onze nieuwsbrief.

Quotes

  • "Door het helemaal loslaten van het presteren en het in alle rust waarnemen en met mijn hand volgen van wat ik zie, ben ik veel vrijer gaan schilderen en tekenen. Met meer aandacht, rust én focus."- Marlet H
  • "'Strelend' tekenen, dat is voor mij een bijzondere ervaring, keer op keer…"- Muuk tS 
  • “Zen zien tekenen heeft me geholpen om plezier in tekenen te krijgen, vooral omdat het vanuit ontspanning gebeurt”- Laurine vd D
  • "Groots: de ervaring om vanuit verbinding met mijn potlood over papier te bewegen…Speels en ontspannen begon een deurtje zich te openen naar een hele andere manier van ‘dingen tekenen’."  - Ellen B.
  • "Een waardevolle investering in anders kijken, zien en vervolgens tekenen met aandacht en hart! Mijn manier van tekenen is na deze retraite compleet veranderd." - Ellen Lisa 
  • "Zen Zien Tekenen is....innerlijke rust en levendige verbazing over zijn in onze handen."  - Joop H
  • "Dit is wat bij mij opwelde: de radijs...de zonnebloem...de mandarijn, dát wat is getekend  (gelijkend of niet, lós van alle oordelen en gedachten, maar wél geobserveerd.. gevoeld.. geroken.. aangeraakt met de aandacht..) kan nooit meer niét zijn gezien!" - Bianca van B